«Առանց էքսպերիմենտի չի կարող լինել առաջընթաց»

«Իրատեսը» շարունակում է զրույցը կինոռեժիսոր, գեղանկարիչ ԱՐՄԵՆ ՌՈՆՈՎԻ հետ:

(Նախորդ մասը)

«ՔԱՋ ՆԱԶԱՐԸ ՉՈՒՆԻ ԱԶԳՈՒԹՅՈՒՆ, ԴԱ ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԴՈՒՐՍ ԵՐԵՎՈՒՅԹ Է»

-Արմեն, 2014 թվականին նկարել եք «Քաջ Նազար» ֆիլմը՝ իբրև սցենարական հենք ունենալով Դերենիկ Դեմիրճյանի համանուն թատերգությունը և «Հայը» խոհագրությունը: Ինչպե՞ս հասաք այս յուրօրինակ սինթեզին:
-Այս սինթեզը նաև երրորդ բաղադրիչ ունի: Ֆրանսիայում 18-րդ դարի 2-րդ կեսին անհայտ մի լրագրող ստեղծել է Ջիգոյի կերպարը՝ ինքնակոչ մի մոնոպոլիստի, որովայնաբավ մեկի, որը տիրել է աշխարհին՝ իր քաղցկեղային մտածողությամբ, էություն, որը հերքել է Աստծուն, հռչակել, թե մարդն է ստեղծարարը (ստեղծարար՝ բառիս բացասական իմաստով): Փորձեցինք ֆրանսերենից թարգմանել այս գործը՝ Ֆրանսիայի ծերանոցներից մեկում ապրող մի պարսկահայի՝ Հարմիկ Եղիազարյանի օգնությամբ, որը, ի դեպ, ուներ նամակներ Դերենիկ Դեմիրճյանից: Երբ նա ներկայացնում էր Ջիգոյի պատմությունը, տեսա, որ դա նույն մեր Քաջ Նազարն է. գուցե Դեմիրճյանն էլ է օգտվել այդ աղբյուրից: Քաջ Նազարը կրում է ոչ թե նեղազգային, այլ համամարդկային որակներ. դա Զևսից, Մեդեայից եկող ինքնախժռումի դիցաբանական որակն է: Քաջ Նազարը որսորդի կերպար է՝ բացասական իմաստով: Որսորդ, որն ընտրում է իր զոհին, ստրկացնում և տարածում այդ տեսակն ամբողջ ազգի մեջ: Այսինքն՝ նրա միտումն է ստրկացնել և տիրել (բաժանել և տիրելու գաղափարը եկել է այստեղից): Սա նշանակում է, որ բարության քաղաքակրթությունն անկում է ապրում, որ մենք կորցնում ենք բարությունը՝ որպես քաղաքակրթության սիմվոլ: Քաջ Նազարը չունի ազգություն, դա հայությունից դուրս երևույթ է: Շատ կարևոր էր ֆիլմում նախ և առաջ գտնել Նազարի գույնը: Նազարը սևի և շուշանաթույրի համադրություն էր: Այդ համադրությունը, ինչպես հետո պարզվեց, պատահական չէր: Ֆիլմի որոշ հատվածներ նկարահանվել են Լուվրում, որտեղ ես տեսա, որ Նապոլեոնի աշխատասենյակն ամբողջովին շուշանաթույր երանգի մեջ է: Դա ծննդի ու մահվան գույնն է: Այն տարածությունը, որ մենք անցնում ենք ծննդից մինչև մահ, ամբողջովին պատված է այդ գույնով: Իսկ Նազարն իր այդ ճանապարհն անցնում է սևի մեջ: Սևը գույն չէ, գույնի բացակայություն է, որի մեջ առկա են բոլոր գույները: Եվ երբ կայացնում էինք գործը, ստեղծում դեմիրճյանական երկխոսությունները, հասկացանք, որ Նազարին պետք է դարձի բերել ֆիլմի վերջում: Նազարը, որին կերպավորել է Ռաֆայել Քոթանջյանը, պիտի դարձի գար, քավեր իր մեղքը քահանայապետի միջոցով: Մենք հասկացանք, որ դա հնարավոր է անել միայն դեմիրճյանական խոսքով, դեմիրճյանական խոր մտածողությամբ: Որպեսզի հաստատապես իրագործեինք մեր նպատակը, որոշեցինք Դեմիրճյանի խոսքին համադրել Գրիգոր Նարեկացու խոսքը: Մենք ի՞նչ գիտենք, թե Գրիգոր Նարեկացու երկխոսությունն Աստծո հետ ինչ մղումով է կայացել: Նարեկացին հասկացել է, որ միակ ճիշտ ճանապարհը Աստծո հետ երկխոսելն է, Աստծո կերպարը գտնելը, նրա հետ միաբանելը: Ես որոշեցի «Նարեկի» աղոթքներից մեկը վիզուալացնել: Ռաֆայել Քոթանջյանը փորձեց կարդալ ընտրված աղոթքը, բայց չկարողացավ. Նազարը դեռևս անգիտակից էր, նա չէր կարող «Նարեկ» ընկալել, իսկ Ռաֆայել Քոթանջյանը Նազարն էր: Նա խուճապի մեջ էր ու պիտի խուճապի հասցներ նաև ժողովրդին: Դեմիրճյանի «Հայը» նրան շատ օգնեց, որ դուրս գա խուճապից: «Նարեկի» աղոթքի հատվածը նկարելու համար որոշեցինք դիմել մասնագետի օգնությանը: Դիմեցինք նարեկաբույժ Արմեն Ներսիսյանին, որը պրոյեկցիայի միջոցով Նազարին և նրա դերակատարին հասու դարձրեց «Նարեկը», մեդիտացիոն խոսքի՝ աղոթքի միջոցով դարձի բերեց Նազարին ու Ռաֆայել Քոթանջյանին: Սրանում մեծ աբսուրդ կա. Դեմիրճյանի ստեղծած Նազարի կերպարը համադրվեց Նարեկացու հետ: Այսինքն՝ այս ֆիլմում ստեղծվեց Նազարի մի այնպիսի կերպար, որը ներկայացնում է չարության բանաձևը, բարության բանաձևը, դարձի բանաձևը. այսինքն՝ ապաշխարության մի մեծ շրջափուլ անցավ այս կերպարը: Եվ սա ֆիլմում հնարավոր եղավ իրականացնել միայն այն տանջալից ճանապարհի միջոցով, որով անցել էր Դեմիրճյանը: Մենք գիտենք նրա կյանքի դոկումենտալ պատմությունը՝ կապված հայաստանյան, եվրոպական մշակութային գործունեության հետ, կյանքի վերջին տասնամյակներում ապաշխարության միջոցով դարձի գալու, դեպի հայրենիք՝ Հայաստան վերադառնալու փաստի հետ: Երբ դիտարկում ես Դեմիրճյանի ստեղծագործությունը, հասկանում ես, որ այդ մարդը միշտ է լինելու, որ նա բոլոր ժամանակների համար է: ՈՒ նրա նկարագրած նազարիզմը տրված է մարդկությանը՝ որպես իր նախահայրերի առաջին և վերջին մեղքի դրոշմ: Մենք այդ մեղքը երբեք չենք քավելու, այն միշտ լինելու է մեզ հետ, այն անքավելի է: Բայց կա նաև մեղքի տողատակը՝ ապոկալիպսիսի, փրկության պահը: Դա հնարավոր է խոսքի միջոցով. Դեմիրճյանի խոսքը, Նարեկացու խոսքը, հայի խոսքը, նաև՝ ջիգոյական խոսքը նպատակասլացորեն իրականացրին իրենց առաքելությունը ֆիլմի ընթացքում և խնդիրը հասցրին հումանիստական լուծման:

«ԻՐ ՄԵՋ ԿՈՒՏԱԿՎԱԾ ԱՆՊԱՏԱՍԽԱՆ ՀԱՐՑԵՐԻ ՊԱՏՃԱՌՈՎ Է ՄԱՐԴԸ ՁԵՌՔ ԲԵՐՈՒՄ ԲՈԼՈՐ
ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ»

-Նարեկացու խոսքը «Քաջ Նազար» ֆիլմում ունի հպանցիկ առկայություն, իսկ Ձեր մյուս ֆիլմը՝ «Խոսքը», ամբողջովին կառուցված է «Նարեկի» վրա, պատմում է նարեկաբույժ հոգևորական Արմեն Ներսիսյանի մասին: Ի՞նչ կասեք այդ ֆիլմի մասին:
-«Քաջ Նազար» ֆիլմի առիթով կայացած ծանոթությունն Արմեն Ներսիսյանի հետ տրամաբանորեն մեզ տարավ դեպի «Նարեկը»: Արմենն ասում էր, որ իր մեջ կուտակված անպատասխան հարցերի պատճառով է մարդը ձեռք բերում բոլոր հիվանդությունները: Եվ այդ հիվանդություններին բժշկության տված պատասխանները՝ քիմիայի ու նոր տեխնոլոգիաների միջոցով, մարդուն միայն ստրկացնում են: Արմեն Ներսիսյանի կարծիքով՝ Նարեկացու «Մատյանի» հիմնական արժանիքն այն է, որ կապանքներից ազատվելու մեխանիզմն է տալիս, քիմիայից, դեղահաբերից ազատվելու ճանապարհն է տալիս, այսինքն՝ դա այն դեղամիջոցն է, որը մեզ ազատագրում է մեր մեջ կուտակված անպատասխան հարցերից՝ առանց ստրկացնելու: Նույն նազարիզմը Նազարի ներսում կուտակված անպատասխան հարցերի պատճառով ծագած հիվանդություն է՝ ստրկացնելու հիվանդություն: Մենք ինքներս մեզ ստրկացնելով՝ դառնում ենք Նազար, մեզ հիվանդացնում ենք: Չոր գիտությունը իր առաջ քաշած հարցերով հիվանդացնում է մարդուն, բայց երբ մենք ընտրում ենք հոգու գիտությունը, հասկանում ենք, որ ստրուկ չենք, որ մեր միջի տիեզերքն ամբողջովին մեր ձեռքում է, որ մենք պիտի կարողանանք տեսնել այն, պրոյեկտել: Երևակայությունը շատ կարևոր դեր է խաղում մարդու բժշկվելու հարցում: Մարդը կարող է գիտական աստիճան չունենալ, բայց երևակայությունը երբեք չպիտի կորցնի: Մարդը պիտի էքսպերիմենտի միջոցով հասնի ճշմարտությանը: Ես ստեղծագործում եմ էքսպերիմենտալ դաշտում և հավատացած եմ, որ առանց էքսպերիմենտի չի կարող լինել առաջընթաց: Այն քայլերը, որ արվում են և՛ արդի մշակույթում, և՛ գիտության մեջ, էքսպերիմենտի արդյունք են: Այս առումով Նարեկացու ստեղծագործությունը մեծ էքսպերիմենտ է:
-Եվ ժամանակին էլ դաժանորեն քարկոծել են պահպանողականները:
-Այո՛, իհարկե: Եվ պիտի քարկոծեին: Տեսեք, թե ինչքան արդիական են այսօր «Նարեկ»-ում կիրառված մետաֆորները: Մարդուն հնարավոր չէ բուժել դեղորայքի միջոցով, հնարավոր է ընդամենը կանգնեցնել հիվանդության պրոցեսը: Բուժման մեթոդը Նարեկացու խոսքն է, որը կապանքներից ազատվելու միակ տարբերակն է: Եվ մեր ֆիլմում հենց այդ խոսքն է, որը Արմեն Ներսիսյանը կարողացել է իր շատ հետաքրքիր կերպարի միջոցով մատուցել: Ամեն անգամ հերթական ֆիլմն ավարտելուց հետո ես արվեստանոց եմ հրավիրում մի խումբ մարդկանց՝ ներկայացնելու համար ֆիլմը և լսելու նրանց կարծիքը: Սա նշանակում է, որ ես իմ էքսպերիմենտին մասնակից եմ դարձնում այլ մարդկանց:
-Այսինքն՝ էքսպերիմենտը դառնում է գլոբա՞լ, դադարու՞մ է Ձեր անհատական էքսպերիմենտը լինելուց:
-Այո՛, դառնում է գլոբալ: Անհատական էքսպերիմենտ ուղղակի գոյություն չունի: Եթե կա ենթագիտակցություն, ենթագիտակցության մեջ մարդը չի կարող միայնակ լինել: Մարդն անպայման պիտի կիսվի մեկի հետ, իր նմանի հետ: Մենք՝ բոլոր միանմաններս, միմյանց հետ պետք է կիսենք խոսքը: Երբ մենք ֆիլմում իրական մարդկանց էինք նկարում, որոնք անցնում էին Նարեկացու խոսքով բուժվելու ընթացքը, նրանք պատմում էին, թե ինչպես են աճում, վերածնվում այդ ընթացքի մեջ: Շատ կարևոր է ենթագիտակցության մեջ գտնել անհրաժեշտ նմանին: Նարեկաբույժ Արմեն Ներսիսյանն այս դեպքում դառնում է այն նմանը, որն իր վրա է պրոյեկտում հիվանդի անձը և «Նարեկի» միջոցով ձեռքը մեկնելով հիվանդին՝ հանում է նրան հիվանդությունից: Խոսքի և մեկնված ձեռքի ջերմությունը մեծ խորհուրդ ունի: Եթե պարզապես կարդաս խոսքը և չվիզուալացնես, այն ազդեցություն չի ունենա: Ինչո՞ւ է ստեղծվել կինոն՝ ամենաերիտասարդ արվեստը. որպեսզի մենք կարողանանք խոսքը պրոյեկտել, վիզուալացնել:

«ՊԻՏԻ ՄԵՐ ՄԵՋ ՇԱՂԱԽՎԱԾ ՍՏՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԵՐՋԱՆԿԱԿՐՈՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԵՍՆԵՆՔ, ԶԳԱՆՔ ԴՐԱՆՑ ԳՈՒՅՆԸ, ԲՈՒՅՐԸ ԵՎ ԿԱՐՈՂԱՆԱՆՔ ՀԵՏԿԱՆՉ ՈՒՆԵՆԱԼ»

-Ստացվում է, որ կինոն կոչված է պատկերելու խո՞սքը:
-Այո՛, պատկերը կարևոր է: Պատկերը կարևոր է «Նարեկում»: Կարևոր է, որ այն երջանկակրոն քահանան ներկայացնի, որ մենք կարողանանք տեսնել: Մենք մեր մեջ պիտի տեսնենք այդ երջանկակրոն քահանային, նաև պիտի կարողանանք տեսնել մեր միջի ստոր կերպարը. չէ՞ որ բոլորս ենք կրում մեր ներսում հակասություններ: Մենք պիտի մեր մեջ շաղախված ստորությունն ու երջանկակրոնությունը տեսնենք, զգանք դրանց գույնը, բույրը և կարողանանք հետկանչ ունենալ: Եթե այդ հետկանչը չունենանք, չենք կարողանա մեր գործած մեղքից ազատվել: ՈՒ այդ հետկանչը լինելու է խոսքի միջոցով: Այսինքն՝ խոսքը, այս դեպքում «Նարեկը», ելք է, որի միջոցով մենք կարողանում ենք ինքներս մեզ պահպանել:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ